Celayîrliler

CELAYÎRLİLER


1340-1431 yılları arasında İran'ın batısı ile Kuzey Irak'ta hüküm süren Moğol hanedanı.

Hanedana adını veren Celâyir büyük bir Moğol kabilesidir, Bu kabile Moğo*listan'ın doğusunda Onon ırmağı kıyıla*rında ve Moğolistan'ın merkezi Karakurum civarında göçebe olarak yaşıyordu. X. yüzyılda Hıtaylar'ın saldırılarına uğ*rayan Celâyirliler zayıfladılar. Ancak bir müddet sonra toparlanarak Cengiz Han'ın kabilesi olan Kıyâtlar'a saldırıp kayıp ver*dirmelerine rağmen Cengiz Han'ın ata*larından Kaydu'nun şiddetle karşılık vermesinden sonra onlarla anlaşmışlar ve daima dost ve müttefik kalmışlardır.

Celâyirliler, Cengiz Hanın seferlerine yardımcı kuvvet olarak katılıp onun cep*helerde galip gelmesine yardımcı olmuş*lardır. Meselâ Cengiz'in Çin seferinde or*dunun sol kanat kumandanı olup Çin'in kuzey kısımlarının ele geçirilmesinde bü*yük yararlık gösteren, Cengiz'in gelişen olaylar sebebiyle Çin'den ayrılarak Tür*kistan ve Mâverâünnehir seferlerine çık*tığı sırada kendisine Çin'de vekâlet edip ordusunu idare eden Moğol kumandanı Mukalı Noyan, Celâyirliler'in Cat kabilesi reislerindendi. Bunun oğulları da sonra*ları yine devlet hizmetinde önemli mev*kilerde bulunmuşlardır.

Cengiz Han Moğol, Türk, Tibetli vb. kavimlerin boylarını dağıtarak kendi as*lî kuvvetleriyle karıştırıp meydana ge*tirdiği yeni ordu birliklerine Celâyirliler'i de dahil etmişti. Bu sebeple Celâyirliler Moğolistan, Çin. Türkistan, Mâverâün*nehir ve Kıpçak bölgesine kadar çeşitli sahalara dağılmışlar, bir kısmı da İlhan-lılar'ın maiyetinde İran ve Irak'a kadar yayılmışlardır.

İçinde yaşadıkları kavimlere göre nü*fus bakımından daha az olmaları, coğ*rafî yerleşmeye göre Moğol kalmalarını da zorlaştırmıştır. Moğolistan'da kalan*ların dışında Çin'dekiler Çinlileşiyor, Tür*kistan, Kıpçak, İran ve Irak'takilerin bü*yük bir bölümü dinin de tesiriyle Türk-ler'in içerisinde benliklerini kaybediyor*lardı. Çağatay ve Timur'un kumandanla-rıyla İlhanlılar'ın devlet idaresinde önem*li mevkilerde bulunan Celâyirliler'in sa*yısı bir hayli kabarıktır. İlhanlı Devleti'-ne hizmet eden Celâyirliler'in en meş*hurları ise Hülâgû ile Bağdat'a giren ve Suriye seferine katılan İlkân Noyan ile Geyhatu zamanında beylerbeyilik yapan oğlu Ak Boğa ve bunun Gazan Han ve Olcaytu zamanında valilik yapan oğlu Emîr Hüseyin'dir.

İlhanlı Hükümdarı Ebû Saîd Bahadır Hanın ölümüyle başlayan taht kavgala*rı sırasında bağımsız bir devlet kurmak için fırsat bekleyen Emîr Hüseyin'in oğ*lu Hasan, önce şehzadelerden Muham-med'i destekleyerek onun ilhan olması*nı sağladı; ancak şehzadeler arasındaki kanlı mücadeleleri kışkırtmaktan da geri durmadı. Bu karışıklıklardan faydala*narak büyük dedesi İlkân'a nisbetle İl-kânlılar. kabilesine nisbetle de Celâyirli*ler adıyla anılan bağımsız bir devlet kur*du (1340). Emîr Çoban'ın torunu Şeyh Hasan "la karıştırılmaması için kendisi daha ziyade Hasan-ı Büzürg diye anıl*mıştır.

Hasan'ın ölümünden sonra yerine oğ*lu Şeyh Üveys geçti (1356). Üveys 1358'-de Azerbaycan ile Tebriz'i, 1364'te Mu*sul ve Diyarbekir'i ele geçirerek devletin sınırlarını genişletti. Üveys'in oğlu Şeyh Hüseyin, İran'ın doğu bölgesinde bulunan Muzafferiler ve Kara koyun tular ile mü*cadeleye girdi (1374). Hüseyin'in 1382-de ölümüyle devlet zayıflamaya başladı ve onun İki kardeşi Ahmed ile Bayezid arasında paylaşıldı.

Sultan Ahmed Celâyir'e Azerbaycan ve Irak, Bayezid'e ise geri kalan bölgelerle Irâk-ı Acem verildi. İki kardeş arasında*ki mücadele 1384'te Ahmed'in Bayezid'i esir alması ile sonuçlandı. Timur'un bu tarihten başlayarak Kuzey İran ile Erme*nistan'ı ve daha sonra 1393'ten itiba*ren de Bağdat, Diyarbekir ve el-Cezîre bölgelerini ele geçirmesi, Ahmed Celâ-yir'i Memlûk sultanına sığınmaya mec*bur ettti. Ancak Ahmed, Timur Semer-kanf a dönünce Memlûk Sultanı Ber-kuk'un yardımı ile Bağdat'ı geri aldı. Da*ha sonra Karakoyunlu Kara Yûsuf ile bir*likte Timur'a karşı giriştikleri mücade*leyi kaybedince tekrar Mısır'a kaçtılar (1400). Fakat Timur'dan korkan Mısır hükümdarı onları kabul etmeyince Os*manlı Hükümdarı Yıldırım Bayezid'in ya*nına gittiler. Timur'un Yıldırım Bayezid"-den bunları kendisine teslim etmesini istemesi ve bu isteğin Yıldırım Bayezid tarafından reddedilmesi, Ankara Sava-şı'na (1402) sebebiyet veren olaylardan biridir. Sultan Ahmed Celâyir, Timur-Yıldırım mücadelesini fırsat bilerek Bağ*dat'ı ele geçirdiyse de daha sonra bura*yı Karakoyunlu Kara Yûsuf'a bırakmak zorunda kaldı ve ancak Timur'un 1405'-te ölümünden sonra tekrar Bağdat'a hâ*kim olabildi. Bir müddet sonra Karako-yunlular'la arası açılan Sultan Ahmed onlarla yaptığı mücadeleyi kaybedince kaçmaya çalışırken yakalanıp çocuklarıy*la birlikte öldürüldü (813/1410).

Ahmed'in ölümünden sonra Celâyirli*ler'in başına henüz küçük yaşta bulu*nan Şah Veled, ardından Şah Mahmud, Üveys ve Muhammed tahta geçmişler*dir. Sultan Ahmed Celâyir'in torunu olan Hüseyin son hükümdar olarak tahta ge*çip bazı yerleri ele geçirdiyse de Karako-

yunlu Şah Muhammed b. Kara Yûsuf'un saldırısına mâruz kalınca Hille Kalesi'ne kaçtı. Uzun bir kuşatmadan sonra Ka-rakoyunlular kaleyi ele geçirip Hüseyin'i öldürdüler (1431)- Bu şekilde Celâyirliler hanedanı son bulmuş oldu.

Celâyirtiler teşkilât bakımından İlhanlı Devleti ile tam bir benzerlik içindedir. Esasen devletin kurucuları ve ilk yıllar*da idarî kadroya tayin edilenler daha ön*ce İlhanlılar'ın hizmetinde çalışmış kim*selerdi. İdarî teşkilât şu divanlardan olu*şuyordu: Dîvân-ı saltanat, dîvân-ı vezâ-ret, dîvân-ı istîfâ, dîvân-ı işrâf, dîvân-ı uluğ bitikçi, dîvân-ı nazar, dîvân-ı kaza ve dîvân-ı inşâ. Celâyirliler zamanında çok sayıda Türk Irak'a yerleşmiş ve Türk*çe Arapça'dan sonra ikinci önemli dil ha*line gelmiştir. Yine bu dönemde Bağdat ve çevresi imar edilmiş, ilim ve sanat er*babı hanedan mensupları tarafından ko*runmuştur.

CELÂYİRLİ HÜKÜMDARLARI

Hasan-ı Büzürg
740/1340


1. Üvevs
757/1356


1. Hüseyin
776/1374


Ahmed
784/1382


Sah Veled
813/1410


Sah Mahmud
814/1411 (birinci defa)


II. Üvevs
818/1415


Muhammed
824/1421


Sah Mahmud
825/1422 (ikinci defa)


II. Hüseyin
827-835(1424-1431).





Bibliyografya:


İbn Arabşah, 'Acâ ibün makdûr, Kahire 1285, s. 24, 40, 43, 45, 47, 75-76, 80-81, 118-119; İbn Tağrîberdî, el-Menhelü'ş-şâfî, Kahire 1956, I, 232-240; Sehâvî. ed-Dav'ul-lâmf, I, 244-245; Şevkânî. el-Bedrü't-tâli', I, 42-43; S. Lane-Poole, The Coİrts of the Mongols in the British Museum, London 1890-91, VI, 206-226; X, 128, 131; Düoel-i İslâmiyye, s. 391-393; Zambaur, Manuel, s. 253; Şîrîn Beyânı, Târıh-i Ai-i Celâyir, Tahran 1345; W. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Ankara 1975, s. 297-298; A. Y. Yakubovskiy, Altın Or*du ue Çöküşü[29], Ankara 1976, s. 191; Bosworth, İslâm Devletleri Tarihi, s. 203-204; Şa'bân Rebf Turtûr. ez-Zevâhirü'l-ha-dâriyye ti'd-deuieti'l-Cela'iriyye, Kahire 1983; Faruk Sümer, Karakoyunluiar, Ankara 1984, s. 43-44; a.mlf., "Ahmed Celâyir", DİA, II, 53-54; Spuler. İran Moğotlart, s. 330, 383; Nûrî Abdülhamîd el-Ânî, el-'lrâk fi'l^ahdi'l-Celâ-yirî 738-814 h./l337-14lİ m., Dirâse [i ev-dâ'ihi'l-idâriyye ue'l-iktisâdiyye, Bağdad 1986; İbrahim Halil, 'EvdâVl-'lrâkı's-siyâsiyye fî 'ahdi's-Sultân el-Celâ'iri 1382-1410", Âdâ-bur-râfidin.Vm, Musul 1977, s. 127-159; Mük-rimin Hali! Yınanç, "Celâyir", İA, III, 64-65; "Ha*san Büzürg", a.e., V/l, s. 316; "Âl-i Celâyir", DMF, I, 255; J. M. Smith. "Djalâyir", El2 (Fr), H, 401-402; a.mlf, "'Alî b. Ovvays", Elr., I, 853-854.


CELAYİRLİLER (İlkeniler)
Moğollar'ın Türkleşmiş bir kolu ve bunların kurduğu devlet.
Celayir devletinin kurucusu Şeyh Hasan'dır. Hasan'ın ataları ve kendisi İlhanlı Devleti'nde önemli görevlerde bulunmuşlardır. Şeyh Hasan iç karışıklıklardan yararlanarak başkenti Bağdat olan bağımsız bir devlet kurdu (1340). Yerine geçen oğlu Şeyh Üveys Azerbaycan ile Tebriz'i, Musul ve Diyarbakır'ı aldı (1364). Üçüncü Celayir hükümdarı Hüseyin, Karakoyunlular'la savaştı (1374) Sultan Ahmet Celayir Karakoyunlular'la dostluk kurdu. Bu sırada Timur Bağdat'ı ve bütün Celayir ülkesini ele geçirdi (1393). Sultan Ahmet, Memluk hükümdarı Berkuk'un yanma gitti. Timur Semerkant'a dönünce, Berkuk'un yardımıyla Bağdat'ı geri aldı. Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf la birlikte Timur'a karşı çıktılarsa da yenilgiye uğradılar. Osmanlı Padişahı Yüdırım Bayezif e sığındılar. Timur, Yıldırım Bayezit'ten Ahmet Celayir ile Kara Yusuf un bağlanarak kendisine verilmesini istedi. Yıldırım Bayezit bu isteği yerine getirmedi. Timur Ankara Savaşı'nı kazanarak Osmanlı devletini güç durumda bıraktı. Ahmet Celayir, Timur'un ölümünden bir yıl sonra Bağdat'ı yeniden ele geçirdi (1406). Müttfeki Kara Yusufla arasıaçıldı. Yapılan savaşta yenilgiye uğradı ve yakalanarak öldürüldü (1410).
Bundan sonra Celayir Devleti önemini yitirdi. Karakoyunlular tarafından ortadan kaldırıldı (1431). Celayirliler'i bir bölümü İlhanlılar'in koruyuculuğunda İran ve Irak'ta yerleşti.