moğol tarihi özet

A)MOĞOLLAR(1196-1227)

Çok uzun süre siyasi birlik oluşturamamış olan Moğolları 1196 yılında Cengiz(Timuçin) bir bayrak altında toplamayı başardı. Güçlü bir devlet kuran Cengiz; önce doğuyu (Çin’i) baskı altına aldı. Otrar Faciası’nın yaşanmasından sonra(1218) batıya Türk-İslam dünyası üzerine yöneldi.
UYARI Cengiz’in Türk-İslam dünyası üzerine yönelmesinin olumlu ve olumsuz sonuçları şunlardır;
OLUMSUZ:
-Başta Harzemşahlar ve Abbasiler olmak üzere birçok İslam devleti yıkıldı.
- Birçok şehir ve önemli kültür merkezleri tahrip edildi. Ancak bu şehirleri daha sonra onardılar hatta yeni şehirler kurdular.
OLUMLU:
- Moğollardan kaçan Müslüman Türkler Anadolu’ya sığındı. Bu durum Anadolu’nun Türkleşmesini ve İslamlaşmasını hızlandırdı.( Ancak kalabalık Türkmen kitlelerinin yarattığı göç dalgası Anadolu’da karmaşaya neden oldu. Baba İshak gibi ayaklanmalara zemin hazırladı.)
- Moğollardan kaçan sanatkarlar ve bilim adamları Anadolu’ya gelerek kültürel gelişime katkıda bulundu.
- Orta Asya Türklüğü tek bir bayrak altında toplandı.( Aralarındaki sorunlar ve çekişmeler belli bir süre sona erdirilmiş oldu)
- Cengiz’in Orta Asya’ya hakim olması ile siyasi istikrar sağlandı. Bu durum İpek Yolu ticaretinin canlanmasını sağladı.Böylece doğu-batı kültürü ticaret vasıtası ile birbirinden daha fazla etkilendi.
Cengiz kısa sürede ülke sınırlarını Doğu Avrupa’ya kadar genişletti. Cengiz ölmeden ülkesini oğulları arasında paylaştırdı. Bu durum kısa sürede Moğol devletinin parçalanmasına neden olmuştur. Moğol İmparatorluğunun parçalanması sonucu şu devletler ortaya çıktı;
1-KUBİLAY HANLIĞI (1280-1368): Çin bölgesinde kurulmuş ve zamanla Çinlileşmiştir. En ünlü hükümdarı Kubilay Han’dır. Avrupalı seyyah Marco Polo Kubilay Han’ı ziyaret etmiştir.( Türkleşmeyen ve İslamlaşmayan tek Moğol devletidir.)
2- ALTINORDA HANLIĞI (1227-1502): Karadeniz ve Hazar Denizi’nin kuzeyinde kurulmuştur. Zamanla Türkleşmiş ve İslamlaşmıştır. Zayıflamasında ve yıkılmasında Timur devletinin etkisi vardır. Altınorda Devleti’nin yıkılmasından sonra topraklarında: Kırım, Kazan, Astarhan, Nogay, Özbek, Buhara, Hive, Hokand, Sibir ve Kasım gibi hanlıklar kurulmuştur.
UYARI
Altınorda Devleti’nin yıkılmasından sonra birleşerek güçlenen Rus Knezlikleri güneye Karadeniz’e doğru ilerleme fırsatı buldular. Bu durum da Osmanlı Devleti’ni ilerleyen zamanlarda Rus tehlikesine maruz bıraktı.
3-ÇAĞATAY HANLIĞI (1227-1369) : Türkistan bölgesinde kurulmuştur. Zamanla Türkleşmiş ve İslamlaşmıştır. Ordu komutanlarından Timur 1369’da yönetimi ele geçirmiştir.
4- İLHANLI DEVLETİ (1256-1336): İran bölgesinde kurulmuştur. Zamanla Türkleşmiş ve İslamlaşmıştır. İlhanlı Devletinin gerçekleştirdiği önemli olaylar şunlardır;
-1256 yılında Batınilerin merkezi Alamut kalesini aldı.
- 1258 yılında Bağdat’ı alarak Abbasi devletini ortadan kaldırdı.
- 1260 yılında Memlük devleti ile yaptığı Ayn-ı Calut Savaşı’nı kaybetti.( Bu savaş Moğolların batıya ilerleyişini durdurdu.)İlhanlı Devleti’nin yıkılması ile yerine Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Celayirliler devletleri kuruldu.
NOT: İlhanlılar döneminden günümüze Tarih-i Cihangüşa(CÜVEYNİ) ve Camiü’t Tevarih(REŞİ’D UD DİN) isimli eserler kalmıştır.
NOT: Ögedey zamanında yazılan ve yazarı bilinmeyen MOĞOLLARIN GİZLİ TARHİ isimli eser: Moğolca yazılmış ilk eser olma özelliği taşır. Cengiz’in hayatını anlatır.
UYARI: Moğol devletinde Turfan Uygurları daha çok devlet memuru olarak görev yapmışlardır. Bu nedenle Moğolların resmi yazışma dili Uygurca olmuştur.
UYARI: Moğol devlet yapısı, Feodal Rus devlet yapısının oluşumunda etkili olmuştur.
UYARI: 1243 Kösedağ Savaşı ile Türkiye Selçuklularını yenilgiye uğratan Moğollar, Anadolu’yu valileri aracılığı ila yönettiler. Bu durum Anadolu’da siyasi birliğin parçalanmasına ve Anadolu Türk Beyliklerinin bağımsızlıklarını ilan etmelerine neden oldu. Anadolu’da siyasi istikrar kaybolduğu için tarım ve ticaret faaliyetleri geriledi.

B)TİMUR DEVLETİ (1370-1507)
Maveraünnehir bölgesinde yaşayan Moğol soylu BARULAS Boyu’nun beyi olan Timur, Çağatay Hanlığı’nda yaşanan karışıklıklardan yararlanarak ülke yönetimi ele geçirdi.
UYARI: Timur, Cengiz soyundan olmadığı, dolayısı ile KUT sahibi olmadığı için HAN unvanı yerine EMİR unvanını kullanmıştır. Zorunlu olarak Cengiz soyundan birini hakan olarak yanında bulundurmuştur.
-Kısa sürede İran, Kafkasya, Azerbaycan ve Hindistan’ın bir kısmını ele geçirdi.
- 1391 ve 1395 yıllarında Altınorda Devleti Üzerine iki sefer düzenledi. Altınorda hükümdarı Toktamış Han’ı yenilgiye uğrattı. Bu durum Altınorda Devleti’nin zayıflamasına Rusların ise güçlenmesine neden oldu.
- 1402 Yılında Ankara Savaşı’nda Osmanlı hükümdarı Yıldırım Bayezit’i yenilgiye uğrattı. Bu durum Osmanlının Fetret devrine girmesine, balkanlardaki ilerlemesinin durmasına, İstanbul’un fethinin gecikmesine ve Anadolu beyliklerinin yeniden kurulmasına neden oldu.
-Timur’un ölümünden sonra zayıflayan devleti, 1507 yılında Özbek soyundan ŞEYBANİLER tarafından yıkıldı.
UYARI: Timur’un, Altınorda Devleti ve Osmanlı Devleti’ni yenilgiye uğratması, Türk dünyasını olumsuz etkilemiştir.
NOT: Bu dönemde ALİ ŞİR NEVAİ, Türkçeni Farsçadan üstün olduğunu ispatlamak için MUHAKEMET’ÜL LUGATEYN isimli eserini yazdı.
NOT: Timur’un torunu olan ULUĞ BEY, yaptırdığı rasathane ile yıldızları incelemiş, HEYET CETVELİ ve YILDIZLARIN FİHRİSTİ isimli eseri yazmıştır. ALİ KUŞCU da Uluğ Bey’in öğrencisidir.

C)TİMURLULARDAN SONRAKİ GELİŞMELER
1-KARADENİZ’İN KUZEYİNDEKİ SİYASİ GELİŞMELER
KIRIM HANLIĞI(1441-1784): Altınorda topraklarında kurulan en büyük hanlıktır. Fatih Sultan Mehmet zamanında 1477 yılında Osmanlı himayesine girdi. Rusların güneye inişini engellediler.1774 yılında Osmanlı ile Rusya arasında imzalanan KÜÇÜKKAYNARCA ANTLAŞMASI ile Kırım’a bağımsızlık verildi. Ruslar 1784 yılında kırım’ı işgal etti.
EJDERHAN (ASTARHAN) HANLIĞI (1446-1557): Kasım Han tarafından Volga nehrinin Hazar’a döküldüğü noktada kuruldu. Rus saldırılarına karşı Osmanlı tarafından desteklendi. 1557 yılında Rus Çarlığı tarafından yıkıldı.
KAZAN HANLIĞI ( 1437-1552): Altınorda hanedan ailesinden Uluğ Muhammed Han tarafından İtil-Kama bölgesinde kuruldu.Hanlığı esasını Bulgar ve Kıpçak Türkleri oluşturmuştur. Ruslara karşı uzun yıllar mücadele eden Kazan Hanlığı 1552 tarihinde Rus hakimiyetini tanımak zorunda kaldı.
UYARI:Türk hanlıkları için köprü durumunda olan kazan Hanlığı’nı ele geçiren Ruslar, diğer Türk hanlıklarını hakimiyeti altına almak için önemli bir avantaj elde etmiştir.
KASIM HANLIĞI ( 1445-1681):Kazan Han’ı Uluğ Muhammed’in Oğlu tarafından kuruldu. Kazan Hanlığı ile mücadele etti. 1681 yılında Ruslar tarafından ortadan kaldırıldı.
KÜÇÜM ( SİBİR) HANLIĞI (1563-1628): Moğolistan’ın kuzeyinde kuruldu. Küçüm han zamanında Ülke İslamlaştırılmaya çalışıldı, Ruslar yenilgiye uğratılarak(1584) Sibirya’dan çıkarıldı.Daha sonra Ruslar Tarafından ortadan kaldırıldılar.
NOGAY HANLIĞI (16-18.YÜZYILLAR): Halkın çoğunluğunu Kıpçak Türkleri oluşturur. Hazar ve Aral gölünün kuzeyinde kurulmuştur.16. yüzyılın ortalarında Rus baskısı ile parçalandılar. Doğuya göç eden Nogaylar Karakalpak adını aldılar.18.yüzyılda Rus baskısına maruz kalan Nogayların bir kısmı Orta Anadolu’ya göç etti.

2-TÜRKİSTAN, HİNDİSTAN VE İRAN’DAKİ GELİŞMELER.
ŞEYBANİLER(ÖZBEKLER)(1428-1598): Altınorda hanedan ailesi soyundan Ebu’l Hayr Han tarafından Türkistan’da kuruldu. Muhammed Şeyban zamanında Orta Asya’nın en güçlü devleti hailine geldi. Kırgız saldırıları ile zayıflayan Şeybanileri Safevi hükümdarı Şah İsmail 1510 yılında yenilgiye uğrattı. 1598 yılında Safeviler tarafından ortadan kaldırıldılar.
SAFEVİLER( 1502-1736): Şeyh Safiyiddün’in torunu Şah İsmail, 1502 yılında Akkoyunlu Devleti’ne son vererek İran’da Safevi devletini kurdu. Osmanlı ile güç mücadelesine giren Safeviler, Anadolu’da ŞİİLİK propagandası yaptılar ve Şah Kulu İsyanı’nın çıkmasına neden oldular.
- Yavuz, Safevileri 1514 yılında gerçekleşen Çaldıran Savaşı’nda yenilgiye uğrattı. Osmanlılar Tebriz’i ele geçirdi.
- Kanuni safeviler üzerine üç sefer düzenledi. 1555 yılında Osm. İle Safeviler arasında Amasya Ant. imzalandı.
- IV. Murat döneminde, Bağdat, Safevilerden tekrar geri alındı ve 1639 tarihli Kasr-ı Şirin Ant. İmzalandı.
- İran’daki Safevi hakimiyetine 1736 yılında Afşar Türk Hükümdarı Nadir Şah son vermiştir.
- İran’daki Afşar hanedanlığı 1779 yılında Kaçar Hanedanlığı son verdi.
- İran’daki Türk Kaçar Hanedanlığına 1925 yılında fars asıllı Pehleviler son vermiştir.
NOT: Safeviler, Osmanlı ile uzun süre mücadele ederek, Osmanlı Devleti’nin Avrupa seferlerini olumsuz etkilemişlerdir.
DELHİ TÜRK SULTANLIĞI (1206-1413):Gurluların Delhi valiliğine atadığı Kutbettin Aybeg tarafından Lahor –pencap bölgesinde kuruldu.Moğollardan kaçan Türkler iskan edilerek Hindistan’da Türk kültürünün ve hakimiyetinin pekişmesi sağlandı. Delhi Türk Sultanlığı 1398’de Timurlulara bağlandı. Afganlıların 1423’de Delhi’yi ele geçirmesi ile varlıkları sona erdi.
BABÜRLER (1526- 1858): Timur’un torunu olan Babür, Delhi sultanını yenerek 1526 yılında Agra merkez olmak üzere Kuzey Hindistan’da Babür Devleti’ni kurdu. Babürlüler, safeviler ile mücadele ettiler. Babür hükümdarı Cihangir zamanında İngilizler Hindistan ticaretine el attılar. İngilizler, 1776 Allahabat Anat. İle Babürlere üstünlüklerini kabul ettirdi.1858 yılında, Babür Devleti İngilizlerin sömürgesi haline geldi. Bu durum 1947 yılına kadar devam etti.
UYARI: Hindistan’da siyasi birlik ilk defa Babürlüler zamanında sağlanmıştır.
NOT:Babürname isimli eser; Babür Şah tarafından Türkçe olarak yazılmıştır.Babür Şah’ın hayatını anlatır.
NOT: Şah – Cihan zamanındaAgra’da yapılan TAC-MAHAL dünya kültür mirasının en önemli eserlerindendir.